Historia powstania cerkwi Hagia Sophia w Białymstoku
Idea budowy cerkwi pod wezwaniem Hagia Sophia w Białymstoku zrodziła się w 1986 roku w nietypowych okolicznościach – podczas lotu powrotnego z Konstantynopola. Wśród pasażerów byli metropolita Bazyli, ówczesny zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, arcybiskup diecezji białostocko-gdańskiej Sawa (od 1998 roku metropolita całej Cerkwi) oraz ks. Aleksander Chilimoniuk, proboszcz parafii Wszystkich Świętych w Białymstoku.
Wizyta w stolicy dawnego Bizancjum, w tym także spotkanie z patriarchą Konstantynopola Dymitriosem I, stały się impulsem duchowym i symbolicznym. Hierarchowie odwiedzili wówczas monumentalną Hagia Sophię – dawną cerkiew, a później meczet i muzeum – która, zgodnie z tureckim prawem, była miejscem niedostępnym dla modlitwy chrześcijańskiej. Uświadomienie sobie, że podobne ograniczenia obowiązywały również w innych, historycznych cerkwiach pod tym samym wezwaniem – w Kijowie, Połocku czy Nowogrodzie Wielkim – wzbudziło refleksję. W obliczu niemożności praktykowania modlitwy w tradycyjnych świątyniach Mądrości Bożej, narodziła się myśl: „Skoro nie można się modlić tam, niech chociaż w Białymstoku stanie cerkiew, w której będzie rozbrzmiewać modlitwa ku czci Mądrości Bożej – Hagia Sophia”.
Narodziny parafii i decyzje organizacyjne
W Białymstoku pierwszy krok ku realizacji tej idei uczyniono już 18 czerwca 1982 roku. Arcybiskup Sawa powołał wówczas nową parafię Wszystkich Świętych przy istniejącej cerkwi cmentarnej przy ul. Wysockiego 1. To właśnie ta wspólnota miała w przyszłości dać początek parafii Hagia Sophia. Proboszczem został ks. Aleksander Chilimoniuk – kapłan oddany, z doświadczeniem duszpasterskim wyniesionym z katedralnej parafii św. Mikołaja. Na jego barkach spoczął trud budowy nowej świątyni i organizacji życia religijnego w rozwijającej się dzielnicy Wygoda.
Wspomniana cerkiew przy Wysockiego była niewielka – mogła pomieścić jedynie około 100 osób. Wobec rosnącej liczby wiernych, budowa nowej, większej świątyni stała się nieodzowna.
Lokalizacja i początki budowy
23 grudnia 1986 roku władze wojewódzkie wydały decyzję lokalizacyjną dotyczącą przyszłej cerkwi. Jako miejsce budowy wybrano działkę przy ulicy Trawiastej. W kolejnym roku działania przyspieszyły. 20 marca 1987 roku podpisano akt notarialny zakupu gruntu pod budowę świątyni i domu parafialnego – działka miała powierzchnię 8169 metrów kwadratowych.
Symbolicznym momentem rozpoczęcia budowy było położenie kamienia węgielnego, które nastąpiło 20 listopada 1987 roku. Wydarzenie to stanowiło nie tylko początek inwestycji architektonicznej, lecz także nowy etap w życiu prawosławnej społeczności Białegostoku – społeczności, która dzięki determinacji i duchowej wizji swoich pasterzy zyskała wyjątkowe miejsce modlitwy i tożsamości.
Historyczna wizyta patriarchy Konstantynopola i poświęcenie kamienia węgielnego pod cerkiew Hagia Sophia w Białymstoku
Dnia 20 listopada 1987 roku miało miejsce wydarzenie, które zapisało się na trwałe w historii prawosławia w Polsce. Tego dnia plac budowy przyszłej cerkwi Hagia Sophia w Białymstoku odwiedził Jego Świątobliwość patriarcha Konstantynopola Dymitrios I. W obecności arcybiskupa białostocko-gdańskiego Sawy (obecnie metropolity warszawskiego i całej Polski) oraz proboszcza parafii Wszystkich Świętych, o. Aleksandra Chilimoniuka, patriarcha dokonał aktu poświęcenia kamienia węgielnego pod nową świątynię.
Był to moment głęboko symboliczny, który nadał przedsięwzięciu szczególnego wymiaru duchowego i jednocześnie łączył lokalną wspólnotę z najstarszymi tradycjami Kościoła Wschodniego. Poświęcenie cerkwi przez pierwszego hierarchę Konstantynopola stanowiło nie tylko błogosławieństwo dla rodzącej się wspólnoty Hagia Sophia, ale też wyraz jedności i kontynuacji wielowiekowego dziedzictwa bizantyńskiego chrześcijaństwa.
Wizyta patriarchy Dymitriosa I miała także wymiar historycznego precedensu – była bowiem pierwszą obecnością patriarchy ekumenicznego na ziemiach Podlasia od ponad czterystu lat. Ostatni raz hierarcha tego szczebla odwiedził region w 1589 roku. Był to patriarcha Jeremiasz II Tranos, który w trakcie swojej podróży po Rzeczypospolitej przebywał m.in. w słynnej Ławrze Supraskiej – jednym z najważniejszych ośrodków monastycznych i duchowych prawosławia w tej części Europy.
Wspomnienie tej odległej wizyty z końca XVI wieku przywołuje ciągłość i zakorzenienie prawosławia w historii regionu. Obecność patriarchy Dymitriosa w Białymstoku po czterech stuleciach była więc nie tylko wydarzeniem współczesnym, lecz także aktem głęboko osadzonym w tradycji – symbolicznym powrotem duchowego ojca Kościoła Wschodniego na ziemie, gdzie przez wieki żyło i rozwijało się prawosławie.
Na początku lat 80. XX wieku na placu budowy cerkwi Hagia Sophia wzniesiono długi, drewniany barak, który pełnił funkcję magazynów i warsztatów. Proboszcz parafii zdecydował, że jego część zostanie przeznaczona na tymczasową świątynię. W tym prowizorycznym miejscu modlitwy odbywały się przez niemal dekadę, w latach 1987–1996. Ta tymczasowa cerkiew stała się ważnym centrum życia duchowego i społecznego lokalnej wspólnoty, integrując wiernych oraz wiążąc ich z nowym miejscem kultu. Zaangażowanie parafian w modlitwy i pracę przy budowie świątyni było istotnym elementem budowania tożsamości i odpowiedzialności za powstający unikalny obiekt sakralny.
Przełomowym momentem w dziejach budowy cerkwi było święto Narodzenia Bogarodzicy w 1991 roku. Wówczas arcybiskup Sawa poświęcił pierwszy krzyż, który następnie umieszczono na głównej kopule nowej świątyni. Krzyż ten, wraz z kulą u jej podstawy, mierzył około czterech metrów wysokości i stał się symbolem duchowego fundamentu wznoszonej cerkwi.
Kolejne istotne wydarzenia miały miejsce w maju 1992 roku, gdy 31 maja na czterech mniejszych kopułach cerkwi umieszczono kolejne krzyże. W tym samym roku zakończono prace nad zewnętrznym wyglądem świątyni – pięć kopuł pokryto miedzianą blachą, nadając im charakterystyczny, trwały wygląd, który znamy do dziś.
W 1994 roku cerkiew zyskała także duchowe i liturgiczne życie wewnątrz swoich murów. Po raz pierwszy podczas święta parafialnego, obchodzonego 21 września, została odprawiona Liturgia Święta wewnątrz wciąż budującej się cerkwi. Uroczystość ta była okazją do poświęcenia siedmiu dzwonów, wykonanych w Woroneżu w Rosji, które wprowadziły bogate brzmienie do życia parafialnego.
Rok później, 1 sierpnia 1995 roku, arcybiskup Sawa mianował o. Anatola Konacha proboszczem parafii Hagia Sophia.
Wikariuszem parafii został o. Anatol Hajduczenia, a diakonem – o. Dymitr Tichoniuk, co pozwoliło na lepszą organizację pracy duszpasterskiej i rozwój wspólnoty.
Najważniejszym wydarzeniem w historii cerkwi była jednak wizyta patriarchy konstantynopolitańskiego Bartłomieja I, która miała miejsce 15 października 1998 roku. Była to pierwsza wizyta patriarchy w Polsce po objęciu urzędu. Przybył na zaproszenie zwierzchnika Cerkwi Prawosławnej w Polsce oraz przedstawicieli władz państwowych. Patriarsze towarzyszyła liczna delegacja hierarchów Cerkwi prawosławnej z Polski oraz metropolici Cerkwi greckiej.
W trakcie tej wizyty odbyło się uroczyste wyświęcenie świątyni Hagia Sophia. Metropolita Sawa określił tę ceremonię jako „najważniejsze godziny wizyty patriarchy w Polsce”, podkreślając duchowe znaczenie wydarzenia. W swoim przemówieniu zwrócił się do patriarchy słowami: „To z waszej ojczyzny, od Świętych Ojców mamy fundament naszej wiary”. Wizyta patriarchy Bartłomieja I oraz uroczyste poświęcenie świątyni stanowiły symboliczne zwieńczenie wieloletnich wysiłków budowlanych i duchowego rozwoju parafii.