Cerkiew pw. Mądrości Bożej to architektoniczna perełka Białegostoku.
Projekt cerkwi Hagia Sophia w Białymstoku czerpie wyraźne inspiracje z jednej z najważniejszych budowli sakralnych świata chrześcijańskiego – Hagii Sophii w Konstantynopolu (obecnym Stambule), zbudowanej w VI wieku z inicjatywy cesarza Justyniana Wielkiego. Świątynia ta, uważana za arcydzieło architektury bizantyjskiej, stanowiła punkt odniesienia przy koncepcji architektonicznej białostockiej realizacji. Nie mamy tu jednak do czynienia z próbą wiernego odtworzenia historycznego pierwowzoru. Jak podkreśla autor projektu, architekt Michał Bałasz, kopiowanie historycznych obiektów sakralnych bez uwzględnienia kontekstu kulturowego, przestrzennego i krajobrazowego najczęściej skutkuje brakiem autentyczności oraz dysharmonijnym wkomponowaniem w otoczenie.
Lokalizacja cerkwi na białostockim osiedlu Wygoda, charakteryzująca się otwartym, płaskim i lekko wyniesionym terenem, wymusiła odmienne podejście projektowe. Teren pozbawiony gęstej zabudowy i silnych dominant architektonicznych sprzyjał nadaniu świątyni funkcji głównego punktu orientacyjnego - obiektu dominującego wizualnie i kulturowo w lokalnym krajobrazie. W efekcie zaprojektowano monumentalną pięciokopułową budowlę, której centralna kopuła o imponującej średnicy 16 metrów pełni kluczową rolę kompozycyjną i symboliczną. Układ kopuł został uzupełniony o dwie półkopuły rozmieszczone wzdłuż osi wschód–zachód: jedną nad częścią ołtarzową, drugą natomiast nad emporą chóralną. Rozwiązanie to, choć wyraźnie nawiązuje do układów przestrzennych klasycznego modelu bazyliki bizantyńskiej, stanowi jednocześnie próbę jego reinterpretacji w warunkach współczesnego krajobrazu i lokalnej tradycji cerkiewnej.
W architekturze białostockiej cerkwi Hagia Sophia zastosowano zaawansowane rozwiązania akustyczne, które świadczą o świadomym i precyzyjnym podejściu do projektowania przestrzeni sakralnej. Jednym z kluczowych elementów tego podejścia było wprowadzenie tzw. kontrabsydy, umieszczonej w zachodniej części świątyni. Jest to element architektoniczny o odwrotnym kierunku łuku względem głównej absydy, którego zadaniem jest rozproszenie fal dźwiękowych w taki sposób, by zapobiec powstawaniu pogłosu, echa czy efektu dudnienia. Rozwiązanie to przyniosło wymierne rezultaty praktyczne – wnętrze cerkwi cechuje się znakomitą akustyką, co uczyniło je również przestrzenią sprzyjającą profesjonalnym nagraniom muzyki cerkiewnej i chóralnej.
Bryła świątyni zaprojektowana została jako zwarta kompozycja przestrzenna, oparta na planie prostokąta o wymiarach 22,5 × 32,5 metra. Pomimo iż nie mamy do czynienia z formą kwadratu – typową dla klasycznych założeń centralnych – odbiór wnętrza przez użytkowników sugeruje silną centralizację przestrzeni, co jest cechą charakterystyczną dla bizantyńskiej myśli architektonicznej. Organizacja wnętrza opiera się na wyraźnej osi wertykalnej, której kulminacją jest najwyższy punkt głównej kopuły. Kopuła ta wsparta została na systemie arkad oraz pendentywach, co zapewnia zarówno stabilność konstrukcyjną, jak i wyrafinowaną artykulację przestrzenną.
Równocześnie, analogicznie do historycznej Hagii Sophii w Konstantynopolu, kompozycja świątyni akcentuje również wymiar horyzontalny. Został on zdefiniowany przez rozmieszczenie dwóch półkopuł wzdłuż osi wschód–zachód, rzędy kolumn oddzielających nawę główną od naw bocznych, jak również przez boczne ściany tarczowe, które porządkują przestrzeń wewnętrzną. Istotną rolę w kształtowaniu atmosfery sakralnej wnętrza odgrywa światło naturalne. Do wnętrza cerkwi przenika ono poprzez 24 otwory okienne umieszczone u podstawy głównej kopuły – każde o wysokości 1,5 metra – a także przez 7 dużych okien w absydzie oraz 70 różnorodnych, głównie wąskich i wydłużonych otworów, zlokalizowanych w nawie. Taki układ zapewnia nie tylko odpowiednie doświetlenie przestrzeni liturgicznej, ale również podkreśla symboliczny i duchowy wymiar światła w tradycji prawosławnej.
Zarówno w kompozycji zewnętrznej, jak i w wystroju wnętrza białostockiej cerkwi Hagia Sophia dostrzec można bogaty repertuar detali architektonicznych, które świadomie kształtują charakter obiektu i odróżniają go od surowej stylistyki pierwowzoru bizantyńskiego. Na elewacjach zewnętrznych zastosowano szereg elementów dekoracyjnych, takich jak pilastry, arkadowe motywy, półkoliste otwory okienne, silnie zaakcentowane gzymsy oraz ornamentalne zwieńczenia. Szczególnie wyróżnia się centralne wejście do świątyni – ujęte w formie monumentalnego łuku kolistego, który nie tylko pełni funkcję komunikacyjną, lecz także stanowi wyraźny akcent kompozycyjny fasady.
Istotnym elementem zewnętrznej struktury są także wieże narożne, zaprojektowane na planie kwadratu. Ich masywność i rytmiczne rozmieszczenie wzmacniają wertykalny wymiar architektury, przyczyniając się do silnej obecności świątyni w przestrzeni miejskiej. Ten typ dekoracyjnej artykulacji zewnętrznej stanowi wyraźne odejście od bizantyńskiej tradycji, w której elewacje obiektów sakralnych były zazwyczaj ascetyczne, oszczędne w wyrazie i niemal całkowicie pozbawione ornamentyki. Surowość bryły i brak zewnętrznej dekoracji były w klasycznym modelu bizantyńskim podporządkowane idei wewnętrznego sacrum, gdzie bogactwo duchowe miało znaleźć wyraz przede wszystkim we wnętrzu świątyni.
W białostockiej reinterpretacji bizantyńskiego wzorca zdecydowano się jednak na świadome wzbogacenie formy zewnętrznej, nadając jej monumentalny i bardziej ekspresyjny charakter, odpowiadający współczesnym oczekiwaniom estetycznym oraz lokalnej tradycji budowlanej. Wieńczące kopuły krzyże greckie, o wyrazistej formie i znacznych rozmiarach, dopełniają symboliki obiektu. Pełnią one nie tylko funkcję sakralną, ale również podkreślają wertykalny układ kompozycji oraz jej zakorzenienie w chrześcijańskiej tradycji Wschodu. Ustawione na wszystkich pięciu kopułach, stanowią zwieńczenie zarówno strukturalne, jak i ideowe całej budowli.
Cerkiew Hagia Sophia w Białymstoku została zaprojektowana jako obiekt o dużej pojemności liturgicznej – według obecnych założeń jest w stanie pomieścić około 1500 wiernych jednocześnie. Warto zaznaczyć, że pierwotna koncepcja architektoniczna przewidywała znacznie mniejszą skalę budowli. W toku prac projektowych podjęto jednak decyzję o rozbudowie układu przestrzennego poprzez przekształcenie planowanych krużganków zewnętrznych w pełnoprawne boczne nawy. Zabieg ten nie tylko poszerzył przestrzeń użytkową świątyni, ale również pozwolił na zachowanie harmonii kompozycyjnej i rytmicznego podziału wnętrza.
Dodatkowo, ponad bocznymi nawami wprowadzono empory, czyli balkony, które pełnią funkcję przestrzeni dla dodatkowych uczestników liturgii. Takie rozwiązanie architektoniczne zwiększa funkcjonalność obiektu, umożliwiając optymalne wykorzystanie przestrzeni pionowej. Empory te, tradycyjnie zarezerwowane w cerkwiach dla chóru lub kobiet, w tym przypadku służą także jako miejsca zgromadzeń dla wiernych, zwłaszcza podczas licznie odwiedzanych uroczystości cerkiewnych.
Całkowita powierzchnia użytkowa świątyni wynosi 625 metrów kwadratowych, co – w połączeniu z rozbudowaną strukturą naw i balkonów – zapewnia wystarczającą przestrzeń dla dużej wspólnoty parafialnej. Wysokość budowli, mierzona od poziomu posadzki do najwyższego punktu centralnej kopuły, wynosi 17 metrów, co dodatkowo potęguje wrażenie monumentalności wnętrza i wspiera jego akustyczne oraz liturgiczne walory.
