Architektura

Cerkiew pw. Mądrości Bożej to architektoniczna perełka Białegostoku.

Inspiracją przy projektowaniu białostockiej cerkwi Hagia Sophia była konstantynopolitańska świątynia Hagia Sophia wybudowana za czasów Justyniana Wielkiego w VI wieku.

(fot. Andrzej Charyło)

Cerkiew na białostockim osiedlu Wygoda nie jest jednak pomniejszoną repliką bizantyńskiej świątyni. Według autora projektu białostockiej Hagia Sophia architekta Michała Bałasza kopie zazwyczaj wyglądają źle, gdyż nie uwzględniają kontekstu historycznego ani krajobrazowego. Teren, na którym miała powstać białostocka świątynia był otwarty, równinny, nieco wywyższony. Dlatego przyjęto, że będzie ona stanowiła jego zasadniczą dominantę. Zaprojektowano pięciokopułową świątynię, z wyraźnie dominującą centralną kopułą o rozpiętości 16 metrów. Do niej, na osi wschód-zachód, przylegają „ćwiartki kuli”, jedna nad częścią ołtarzową, natomiast druga nad balkonem dla chóru.

Zastosowano bardzo interesujący architektoniczny zabieg, służący dobrej akustyce cerkwi. W absydzie zachodniej umieszczono kontrabsydę, czyli formę o przeciwstawnym kierunku łuku. Gwarantuje ona odpowiednie rozbicie ogniska fali głosowej i zapobiega powstawaniu zjawiska pogłosu, dudnienia lub echa. Zabieg sprawdził się w praktyce, a wnętrze cerkwi okazało się bardzo dobre również do nagrywania utworów muzyki cerkiewnej.

Bryła cerkwi w swojej podstawie jest zwarta. Wyrasta z planu prostokąta o bokach 22,5 m na 32,5 m. Pomimo, że nie jest to kwadrat ludzie znajdujący się w świątyni czują jej wyraźny centralny plan, tak charakterystyczny dla architektury bizantyńskiej. Cerkiew jest ukształtowana wokół osi wertykalnej, wyznaczonej przez najwyższy punkt kopuły, wspartej na łukach arkadowych i pendentywach. Jednocześnie podobnie jak w konstantynopolitańskiej Hagia Sophia jest tu wyraźnie wyznaczona oś horyzontalna, dzięki dwóm półkopułom i rzędom kolumn, oddzielającym nawę główną od bocznych, a także dzięki dwóm bocznym ścianom tarczowym. Światło do białostockiej Hagia Sophia jest szczodrze wpuszczane przez 24 okna, każde o wysokości 1,5 metra, znajdujące się w podstawie kopuły, a także przez 7 dużych okien w absydzie i 70 różnej wielkości, przeważnie wąskich, wydłużonych, umieszczonych w nawie cerkwi.

Zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz białostockiej świątyni zastosowano liczne detale. Takimi na zewnątrz są pilastry, łuki, półkoliste okna, wydatne gzymsy i zwieńczenia, a zwłaszcza mocno zaznaczone centralne wejście do cerkwi w postaci kolistego łuku. Narożne wieże, o kwadratowej podstawie, także stanowią silny akcent architektoniczny.Tu białostocka realizacja zdecydowanie odbiega od bizantyńskiego pierwowzoru, gdzie elewacje zewnętrzne pozostawały surowe, w zasadzie pozbawione dekoracji, co pozostaje cechą charakterystyczną bizantyńskiej architektury.

Wszystkie kopuły cerkwi zwieńczono dużymi, wyrazistymi krzyżami greckimi.

Cerkiew jest zdolna pomieścić 1500 osób. Według pierwotnego założenia miała być mniejsza. Zdecydowano się jednak powiększyć ją o boczne nawy, które początkowo miały być zewnętrznymi krużgankami. W dodatku nad bocznymi nawami dobudowano balkony, na których również gromadzą się wierni podczas nabożeństw. W ten sposób świątynia może pomieścić znacznie więcej wiernych, niż planowano na początku.

Powierzchnia użytkowa świątyni to 625 metrów kwadratowych, jej wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły wynosi 17 metrów.